Op de leegte (roman, Contact 1999)
Thomas van den Bergh, in Elsevier
Max Niematz verdient een groter publiek. Hij maakte vooralsnog in bescheiden kring naam met een roman en de afgewogen verhalenbundel Twee vreemden in een bootje, die in 1995 op de longlist van de Librisliteratuurprijs terechtkwam. Nu heeft hij opnieuw een roman afgeleverd die bewondering afdwingt. Op de leegte is het verhaal van een driehoeksrelatie. Hoofdpersoon is Lex Fernhout, docent Frans aan een scholengemeenschap ergens in een noordelijke provincie. Fernhout lijkt een kruising tussen meneer Foppe en Frits van Egters: een stille man met een aversie voor zijn moeder. Op school heeft hij te maken met een drietal collega's: Stoof en Wiedema, twee ouderwetse schoolfrikken, en Balein, een erudiete maar pedante man. De ingeslapen sectie wordt opgeschrikt door de komst van een vijfde docent, Custor Bos, die in alles de tegenpool is van Fernhout. Waar Fernhout een afkeer heeft van zichzelf, is Bos juist erg in zijn nopjes met zichzelf. Fernhout zwijgt veel, terwijl Bos een groot prater is. Waar Fernhout homo-erotische fantasieen heeft, is Bos een motorrijdende hetero. Bos is de gedroomde versie van Fernhout - die dus, van de weeromstuit smoorverliefd wordt op Bos. Balein is de derde speler, die een uitgesproken haat ontwikkelt tegen zijn nieuwe collega, omdat hij hem ziet als een concurrent in zijn vriendschap met Fernhout. Ondertussen probeert Balein als hoofd van de sectie een vernieuwend democratisch systeem in te voeren, maar stuit daarbij op de weerstand van Stoof en Wiedema. Twee tegen twee, de stemmen staken. Met de komst van Bos hoopt Balein eindelijk zijn slag te slaan. Maar Bos blijkt liever lui dan moe, en is ongevoelig voor Baleins plannen. Hij stemt tegen. Op de leegte moet het hebben van stijl en karaktertekening. De personen worden af en toe wat karikaturaal neergezet, en tegelijk met veel gevoel voor psychologie. Bos en Fernhout ontwikkelen zich in tegengestelde richting: de eerste heeft een vol leven, is vol van zichzelf en zoekt de leegte, dat is: luieren en zeilen op het wad. Het leven van de tweede is al leeg, Lex zoekt juist actie. Uiteindelijk komen ze allebei geen stap verder: Bos wil rust, maar blijft praten, Lex wil liefde, maar blijft steken in de zijlijn. De mens poogt, maar faalt, daar komt het ook in deze roman op neer. Het is veelzeggend dat, in een plot die draait om het niet-handelen, het ten slotte de passiviteit van Lex is, die Bos de kop kost. Niematz excelleert in de beschrijvingen. Als Fernhout zijn gehate moeder een boterham met suiker ziet eten, zet de schrijver met een paar rake zinnetjes het verstikkende tafereel op papier: 'Ze zoog op het brood alsof het een toffee was' - een vertoning die kan wedijveren met de zompige eetscenes uit De Avonden. Een zwakte in Op de leegte is de typografie... Het regent puntjes... Waarom kan Niematz niet gewoon een punt zetten, zoals iedereen?' Jaap Zuierveld in de Groninger Universiteitskrant
Na het exotische uitstapje in de roman Eilandvrees (1998) blijft de schrijver Max Niematz in Op de leegte dichter bij huis: in Noordoost-Groningen, dat ondanks fictieve namen als Bugaasterveen en Oldenpolder duidelijk herkenbaar is. Niematz weet de typische sfeer van die streek haast zinnelijk af te schilderen: 'Als ze een erf of loods passeerden, verbroederden de zoete geuren van het koolzaad zich met die van koolteer, mest en bietenloof.' Het mistige en doorregende Groninger land is niet alleen decor, maar weerspiegelt ook de 'druil' en de 'droesem' van de romanpersonages zelf. Kampioen van de landerigheid is Lex Fernhout die al rokend en drinkend zijn bestaan als leraar zonder roeping overpeinst: 'O god, hij begon weer hangerig te worden. Hij had zijn glas nog niet leeg, of de meligheid sloeg weer toe. Hij voelde zich doodmoe ineens, haalde in de gang een vers pakje sigaretten uit zijn jaszak en zat weer - zitten, de gulden regel op zondag.' Met de komst van de nieuwe collega Custor Bos raakt het passieve bestaan van Lex zowel in een stroomversnelling als in troebel water. De snobistische discussies aanzwengelende rebel en lanterfanter Custor maakt een stroom van homo-erotische gevoelend bij Lex los, die onbeantwoord blijven. Net als in de klaviermuziek van 'Johan Sebastiaan Bechstein' dagen de personages elkaar uit in een veelstemmig spel. De grondtoon van de 'leegte' blijft echter door de hele roman hoorbaar. De enige steun voor Lex Fernhout is Schubert, die als geen ander het verdriet wist om te zetten in stil berusten. In een enigszins pathetisch eindspel verzoent hij zich op tragische wijze met Custor, waarna beide personages voorgoed lijken te vervloeien. Een symbolische rol is daarbij toebedeeld aan de meeuwen, die leven in een oude, half goddelijke, half menselijke wereld. Zij bewaken de flinterdunne grens tussen land en water, hoop en wanhoop, haat en liefde - en ten slotte leven en dood. In praktisch elke recensie van Niematz werk valt het accent op de stijl, maar de roman Op de leegte biedt meer. In vaak poetische, licht archaische bewoordingen geeft de schrijver een treffend beeld van de worstelingen waarmee intellectuele plattelanders te kampen kunnen hebben. Derwent Christmas van Het Nieuwsblad van het Noorden
Max Niematz heeft begrepen wat de kracht van de verbeelding kan zijn. In zijn nieuwe roman Op de leegte bewijst hij opnieuw dat hij een beeldenbouwer bij uitstek is, een die de betekenis van zijn beelden voor rekening van de lezer laat. Op de leegte is een meeslepende roman die gaat over eenzaamheid en verlangen. Leraar Lex Fernhout is hevig gefascineerd door zijn jongere collega Custor Bos. Krampachtig zoekt hij toenadering, maar iedere poging mislukt. Na een avond samen drinken, praten en zwijgen heeft Lex er genoeg van en is blij hem te zien gaan. Maar: 'Toen de deur dichtviel, was het meteen ook weer gedaan met de opluchting. Ineens leek er iets nog minder te kloppen in zijn leven dan tevoren. Alsof hij iets miste en Bos hem de hele avond had zitten te vertellen wat het was.' De grote kracht van Op de leegte is dat het over eenzaamheid en verlangen gaat zonder dat het met zoveel woorden gezegd wordt. Niematz bedient zijn lezers zoals ze bediend behoren te worden: als een regisseur die zijn toeschouwers trakteert op betekenisvolle beelden. Hij laat zijn beelden spreken, maar zonder te overdrijven, hij durft ook grote woorden aan. 'Het was bewolkt buiten. In de docentenkamer waren de tl-lichten al aan. Vegen alledaagsheid tekenden de gezichten van de collega's, trekken van mismoedige lotsaanvaarding.' Lezersreacties
Dorrit Hamilton op een nieuwjaarskaart: 'Merry Christmas and a Happy New Year! Wat knap om zo n boek te schrijven! Ik ben trots op je, een verrijking van de Nederlandse literatuur, en heb het dan ook al enige keren cadeau gedaan. Krijg je ook positieve reacties?'.